Opracował: dr Andrzej Skowron

Obecnie w Polsce od jedenastu lat obchodzimy Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Posłuchajmy co mówi na ten temat ustawodawca i prawodawca. Dziennik Ustaw nr 32. Ustawa 160-siąta z dnia 3 lutego 2011 r. o ustanowieniu Narodowego Dnia Pamięci „Żołnierzy Wyklętych”. W hołdzie Żołnierzom Wyklętym bohaterom antykomunistycznego podziemia, którzy w obronie niepodległego bytu Państwa Polskiego walcząc o prawo do samostanowienia i urzeczywistnienia dążeń demokratycznych społeczeństwa polskiego z bronią w ręku jak i w inny sposób przeciwstawiali się sowieckiej agresji i narzuconemu siłą reżimowi komunistycznemu stanowi się to co następuje.

Art. 1 Dzień 1 marca ustanawia się Narodowym Dniem Pamięci Żołnierzy Wyklętych.

Art. 2 Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych jest świętem państwowym.

Art. 3 Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Podpisał: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski

            Poniżej przedstawiamy powojenne podziemie niepodległościowe w Polsce z uwzględnieniem jego działalności na terenie powiatu Dąbrowa Tarnowska.

PODZIEMIE POAKOWSKIE W POLSCE W LATACH 1944-1954

Po agresji na Polskę III Rzeszy Niemieckiej (1 września 1939r.) i Związku Sowieckiego (17 września t.r). na terenach zajętych przez okupantów życie państwowe zeszło do konspiracji. Rząd Polski, funkcjonujący na uchodźctwie, najpierw we Francji, a później
w Londynie, kontynuował działalność władz państwowych z lat 1918-1939. W okupowanym kraju działały organizacje konspiracyjne, zmierzające do odzyskania niepodległości
i przywrócenia społeczeństwu wolności. W czasie wojny w podziemiu odtworzono strukturę władzy cywilnej w ramach Delegatury Rządu na Kraj i Rady Jedności Narodowej oraz siłę zbrojną Armię Krajową (AK) (wcześniej: Służba Zwycięstwu Polski, Związek Walki Zbrojnej). W tych dwóch pionach skupiała się przewarzająca cześć niepodległościowej konspiracji.¹

Zajmowanie terenów przez Armię Czerwoną w 1944r. uruchomiło akcję „Burza”,
w której wzięły udział jednostki AK, głównie ze wschodnich obszarów przedwojennej Polski, a w której ostatnim akcentem było Powstanie Warszawskie. Akcja „Burza” była planem powstania strefowego, w czasie którego AK atakowała cofające się wojska niemieckie
i starała się zająć poszczególne miejscowości przed wkroczeniem Armii Czerwonej. Tym samym umożliwiała wyjście z konspiracji administracji cywilnej Polskiego Państwa Podziemnego (PPP), która przyjmowała dowództwo sowieckie z pozycji gospodarza.²
Fala represji, jaka dotknęła żołnierzy AK i działaczy PPP ze strony sowieckiej, sprawiła, że akcja zakończyła się niepowodzeniem. Aby uchronić żołnierzy i oficerów przed represjami
i dekonspiracją, Komendant Główny AK, gen. Leopold Okulicki „Niedźwiadek” w dniu
19 stycznia 1945 r., rozwiązał AK.³                                                                                        

Powyższe wydarzenie nie oznaczało końca konspiracji wojskowej w Polsce i PPP. Okulicki nadal był Komendantem Sił Zbrojnych  w Kraju. Podlegająca mu konspiracja dzieliła się na dwa nurty. AK w Likwidacji – kierowaną przez płk. Janusza Bokszczanina „Wira” oraz organizację „Niepodległość” (krypt. „Nie”), dowodzoną przez gen. Augusta Emila Fieldorfa „Nila”. Początki „Nie” sięgają 1943 r. Kluczową datą był kwiecień t. r. kiedy Sowieci zerwali stosunki dyplomatyczne z rządem polskim i rozpoczęli przygotowania do zniewolenia Polski. Od jesieni 1943 r. zaczęto w Polsce myśleć o stworzeniu struktury konspiracyjnej na wypadek wejścia Sowietów na terytorium polskie, bez porozumienia
z władzami polskimi. Wtedy właśnie powstała koncepcja  powołania „Nie”. Nowo powstała organizacja była „konspiracją w konspiracji”, tworzono ją w oparciu o kadrę oddelegowaną
z szeregów AK i wszelkie poczynania w tym zakresie okryte były ścisłą tajemnicą. Działalność „Nie” nie wyszła poza stadium organizacyjne i w powstawaniu „drugiej” konspiracji nie odegrała ona praktycznie żadnej roli. Ponadto znakomita większość żołnierzy, którzy pozostali w konspiracji, nie wiedziała o istnieniu „Nie” i posługiwała się nadal nomenklaturą akowską.⁴

W marcu 1945r. Rosjanie podstępnie aresztowali przywódców PPP. Wśród zatrzymanych był gen. L. Okulicki „Niedźwiadek”. Również w marcu został aresztowany pierwszy organizator „Nie” gen. A. E. Fieldorf „Nil”. Tuż przed aresztowaniem gen. Okulicki wyznaczył swego następcę tj. dowódcę AK w Likwidacji płk. Jana Rzepeckiego „Ożoga”. Okazało się, iż był on zdecydowanym przeciwnikiem istnienia organizacji „Nie”.
Z inicjatywy Rzepeckiego, po konsultacjach z p.o. Delegata Rządu Stefanem Korbońskim „Zielińskim”, 15 kwietnia 1945 r. został skierowany do Londynu wniosek o jej rozwiązanie. W dniu 7 maja 1945 r. p.o. Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie gen. Władysław Anders zaaprobował plany płk Rzepeckiego, co automatycznie oznaczało koniec organizacji „Nie”. W jej miejsce powołano Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ). Nazwa ta podkreślała, iż podziemie w kraju jest składową częścią Wojska Polskiego na Zachodzie podporządkowanego rządowi w Londynie. Delegatem Sił Zbrojnych został płk J. Rzepecki „Ożóg”, „Prezes”, „Wojnar”, który otrzymał uprawnienia, jakie miał komendant Główny Armii Krajowej. Zadaniem DSZ miało być zapanowanie nad powstającą partyzantką, przekazywanie informacji o sytuacji w kraju, ochrona organizacji i społeczeństwa przed agenturą, likwidowanie szczególnie szkodliwych jednostek, propagandowe oddziaływanie na wojsko oraz współdziałanie z Londynem w realizacji przerzutu poczty, pieniędzy, niezbędnych materiałów i specjalistów. Struktura organizacyjna była powieleniem wzorów przyjętych w AK i „Nie”.⁵

Utworzenie w czerwcu 1945 r. Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (TRJN) ze Stanisławem Mikołajczykiem jako wicepremierem zmieniło sytuację podziemia politycznego
i wojskowego w Polsce. Rząd ten uznały Stany Zjednoczone i Wielka Brytania, wycofując tym samym poparcie dla legalnego Rządu Polskiego na Uchodźstwie. W zaistniałej sytuacji,
w dniu 1 lipca 1945 r. Rada Jedności Narodowej pod przewodnictwem p.o. Delegata Rządu na Kraj Jerzego Brauna (ur. 1 września 1901r. w Dąbrowie Tarnowskiej, działacz „Unii”
i konspiracyjnego Stronnictwa Pracy ), powzięła decyzję o swym rozwiązaniu. Data ta jest uważana jako koniec PPP. Jednocześnie RJN wydała ostatnią odezwę „Do Narodu Polskiego – Testament Polski Podziemnej”. Naczelne postulaty sprowadzały się do: odzyskania niezależności i suwerenności, swobód demokratycznych, reformy rolnej, poprawy bytu mas pracujących i udziału w rządach, samorządu terytorialnego, gospodarczego i kulturalnego, odzyskania ziem na zachodzie, nienaruszalności granicy wschodniej, związku narodów Europy  Środkowej, sojuszu z demokracjami Zachodu i dobrych stosunków z ZSRR, prawdziwej demokracji międzynarodowej.⁶

Po likwidacji RJN w kraju nie istniał już ośrodek polityczny, skupiający przedstawicieli głównych sił podziemia. Część przywódców konspiracji widziała potrzebę powołania tego rodzaju organizacji. Powodzeniem zakończyła się inicjatywa płk. Wacława Lipińskiego, który w marcu 1946 r. doprowadził do stworzenia Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski Podziemnej. Weszli do niego reprezentanci Stronnictwa Narodowego (Włodzimierz Marszewski), Wolność i Niezawisłość ( Wincenty Kwieciński”)  oraz grupy piłsudczyków, występujących jako Stronnictwo Niezawisłości Narodowej (W. Lipiński). W drugiej połowie 1946r.
 dokooptowano przedstawiciela grupy członków Polskiej Partii Socjalistycznej (Niezależna PPS – Adam Obarski), którzy nie zdecydowali się na działalność w zalegalizowanej partii. Wówczas organizacja ta zmieniła nazwę na Komitet Porozumiewawczy Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej (KPODPP). Według twórców komitet miał pełnić rolę platformy porozumiewawczej podziemnych stronnictw politycznych, reprezentować podziemie wobec rządu RP w Londynie i na arenie międzynarodowej. W lipcu 1946 r. KPODPP przygotował i przekazał do Wielkiej Brytanii „Memoriał do ONZ” na temat położenia Polski. Przedstawiał w nim całkowite uzależnienie kraju od Związku Sowieckiego, działania NKWD (Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych)  oraz komunistyczny terror Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (MBP). KPODPP działał do stycznia 1947 r., kiedy to został rozbity przez aresztowania ze strony funkcjonariuszy MBP. Proces odbył się w grudniu t.r. W. Marszewski otrzymał wyrok śmierci (wykonany), A. Obarski (15 lat więzienia). Skazanemu na śmierć W. Lipińskiemu zmieniono wyrok na dożywocie. Został przewieziony do Wronek i tam, w 1945 r. z polecenia Działu Specjalnego (więzienne UB) został powieszony w celi przez kryminalistów.⁷

Pomimo rozwiązania RJN i Delegatury Rządu w dalszym ciągu funkcjonowała Delegatura Sił Zbrojnych na Kraj, która koordynowała działalność podziemia poakowskiego
w Polsce. Należy jednak dodać, iż poza zasięgiem DSZ pozostawało wiele ugrupowań i grup konspiracyjnych i zbrojnych, w tym m.in. najsilniejsze i nierozbite zbrojne podziemie narodowe.

W depeszach do Naczelnego Wodza gen. Tadeusza „Bora” Komorowskiego, w lipcu 1945r., płk J. Rzepecki podważał sens istnienia konspiracji i wzywał do zaniechania walki zbrojnej.⁸ Przeciwko rozwiązaniu DSZ byli dowódcy liniowi niższego szczebla. Jednak już na odprawie 5 sierpnia w 1945r. w Krakowie, płk Rzepecki wraz ze ścisłym sztabem podjęli decyzję o rozwiązaniu organizacji. Rozkaz o likwidacji Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj wydano 6 sierpnia 1945r. w formie odezwy do członków organizacji. Naczelny Wódz i Rząd RP zaaprobowali decyzję Delegata Sił Zbrojnych. Rozwiązanie miało być dokonane jak najszybciej. Również tym samym gen. „Bór” Komorowski zwolnił płk. Rzepeckiego
z obowiązków delegata. Tak więc na terenie Polski nie należało utrzymywać jakiejkolwiek organizacji wojskowej, gdyż stało to w sprzeczności z podjętą w kraju „jawną akcją polityczną”.⁹

Latem w 1945 r., wobec zmiany sytuacji politycznej w Polsce, związanej
z powstaniem TRJN, cofnięciem poparcia dla rządu polskiego oraz represjami wobec członków konspiracji podjęto kolejną próbę stworzenia ideowo – politycznej organizacji podziemnej. W dniu 2 września 1945r. na warszawskim Żoliborzu, z inicjatywy płk. Jana Rzepeckiego, płk. Antoniego Sanojcy, płk. Janusza Bokszczanina, płk. Franciszka Niepokólczyckiego i płk. Janusza Szczurka – Cergowskiego powołano do życia organizację, której początkowo pełna nazwa brzmiała: Ruch Oporu bez Wojny i Dywersji „Wolność
i Niepodległość” (wkrótce nazwę skrócono, a słowo niepodległość zastąpiono wyrazem niezawisłość). Ostateczna nazwa to: Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość” (WiN). Choć
w początkowym okresie  Zrzeszenie skupiało głównie kadry oficerskie, z założenia jednak miała to być organizacja cywilna, niepodległościowa, realizująca cele polityczne bez uciekania się do walki zbrojnej. ¹⁰ W zamian zamierzano propagować wśród ludności postawę jawnego oporu cywilnego, polegającego na masowym i aktywnym udziale przedstawicieli społeczeństwa w życiu publicznym, celem ograniczenia szkodliwości działań komunistów
i ich sojuszników, a przede wszystkim na świadomym uczestnictwie  w zapowiedzianych podczas konferencji jałtańskiej wolnych i nieskrępowanych wyborach parlamentarnych.¹¹

Pomimo że większość działaczy WiN wywodziła się z AK, zrezygnowano
z używania stopni wojskowych, a w tytularze funkcji komendantów poszczególnych szczebli organizacyjnych zastąpili prezesi, komendy zastąpiono zarządami. Pracami Zrzeszenia kierował Zarząd Główny z prezesem na czele. Pierwszym prezesem WiN został
J. Rzepecki, którego aresztowano 5 listopada 1945 r. Proces odbył się w lutym 1947 r., Rzepecki otrzymał wyrok ośmiu lat więzienia. Drugim Zarządem kierował  F. Niepokólczycki, aresztowany
22 października 1946r. Ogłoszony 10 września 1947 r. wyrok skazywał ośmiu przywódców na śmierć – wyroki złagodzono na podstawie amnestii. Trzeci Zarząd, kierowany przez pułkownika Wincentego Kwiecińskiego – aresztowano 5 stycznia 1947 r. Skazany na dożywocie Kwieciński wyszedł z więzienia w 1957 r. Czwarty Zarząd aresztowano 28 listopada 1947 r. Kierował nim najmłodszy przywódca WiN-u, podpułkownik Łukasz Ciepliński (rocznik 1913). Po aresztowaniu przez komunistów, mimo tortur, nie załamał się. Rozstrzelany
1 marca 1951r na Mokotowie. Ze względu na niezwykłą prawość i szlachetność nazywany był „ ostatnim rycerzem Polski”. ¹²

W terenie Zarządowi Głównemu podlegały trzy obszary: Południowy, Centralny
i Zachodni. Poszczególne Obszary dzieliły się na Okręgi (Wydziały), odpowiadające powierzchnią województwom, a te dzieliły się na Rejony, odpowiadające w AK Inspektoratom. Rejony dzieliły się na Rady, równe powiatom. Rady z kolei dzieliły się  na „Rozdzielnie” (odpowiedniki gmin). Najniższym szczeblem terytorialnym W i N były wioski („Kropki”, „Przeciwniki”).¹³ Aparat kierowniczy Okręgu i Rady składał się z: kierownika (prezesa), jego zastępcy oraz kierowników sześciu komórek (referatów): organizacyjnej
– utrzymywanie łączności z ogniwami terenowymi i strukturami nadrzędnymi; propagandy
– działalność wydawnicza i kolportaż materiałów propagandowych, informacji (wywiadu)
– analiza materiałów wywiadowczych; komórki (żołnierze) – organizacja propagandy
i wywiadu w Wojsku Polskim; legalizacji – dostarczanie fałszywych dokumentów dla członków Zrzeszenia oraz „Straży” – bezpieczeństwo, działania prewencyjne (łącznie
z fizyczną likwidacją osób wybitnie szkodliwych dla sprawy polskiej), szkolenie bojówek przy radach oraz sprawy uzbrojenia. Kierownictwa Rejonów, inaczej niż zarząd Okręgu, nie miały  charakteru „sztabów”. Kierownicy Rejonów pełnili funkcję nadzorczo – instruktorskie wobec rad powiatowych. Zgłaszali kandydaturę kierowników powiatowych WiN, nominowali, instruowali , kontrolowali. ¹⁴

Od połowy 1946 r. Zrzeszenie miało swoje przedstawicielstwo na zachodzie (Londyn) w postaci kierowanej przez Józefa Maciołka „Marka” Delegatury Zagranicznej WiN.
W późniejszym okresie Delegatura posiadała swoje przedstawicielstwa we: Francji (Kazimierz Rolewicz), Belgii (Ignacy Rostworowski) , Szwecji (Michał Michoński), przy Watykanie (Wacław Bniński) i w Stanach Zjednoczonych ( Antoni Chruściel). ¹⁵

Zrzeszenie WiN zakończyło swoją działalność na  przełomie 1947 i 1948 r.
w wyniku aresztowania czwartego Zarządu Głównego z Łukaszem Cieplińskim na czele. Zimą i wiosną 1948 r., w miejsce autentycznej organizacji konspiracyjnej bezpieka utworzyła strukturę prowokacyjną potocznie zwaną V Komendą  WiN. Operacji tej nadano kryptonim „Cezary”. Głównymi celami tej prowokacji miało być kontrolowanie aktywności środowisk niepodległościowych w kraju, dezinformowanie Delegatury Zagranicznej WiN, a za jej pośrednictwem wywiadów: brytyjskiego i amerykańskiego. ¹⁶

Początkowo MBP oparło funkcjonowanie organizacji w kraju na czterech rezydentach. Byli nimi: Stefan Sieńko „Wiktor” – były akowiec z Rzeszowszczyzny, działacz IV ZG
WiN (dla uwiarygodnienia jego osoby umożliwiono mu „ucieczkę” z aresztu, wykonano zabieg chirurgiczny odpowiadający ranie postrzałowej, spalono gospodarstwo ojca, postrzelono brata). Jarosław Hamiwka „ Kamiński” (narodowości ukraińskiej). Henryk Wendrowski, „Józef” – były oficer legalizacyjny białostockiego obwodu AK. „Roman” ( być może Roman Wysocki). Rolę komendanta głównego sporadycznie odgrywał Stanisław Józef Rybicki „Kos” ( w czasie II wojny światowej działał w strukturach Delegatury Rządu na Kraj). ¹⁷

Współpraca Delegatury Zagranicznej WiN w wywiadem brytyjskim poprzez swoją poprzedniczkę (AK) sięgała czasów II wojny światowej. W 1950 r. V komenda WiN podjęła współpracę z wywiadem amerykańskim. Realizując porozumienie z Amerykanami „ WiN” zaczął wysyłać do ośrodków znajdujących się w Republice Federalnej Niemiec (RFN) autentycznych konspiratorów. Jako pierwszy w lipcu 1951r. przecierał szlak przerzutowy przez Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD) i Berlin Zachodni Tomasz Gołąb ( były żołnierz AK Placówki Błażowa – Rzeszowszczyzna), który jako emisariusz z kraju pozostał
w Delegaturze. Pod koniec listopada 1951 r. do siedziby Delegatury Zagranicznej WiN
w Monachium został przerzucony agent UB Marian Strużyński „ Robert” ( pochodził
z rodziny ziemiańskiej, w czasie wojny żołnierz zwiadu konnego Samodzielnego Batalionu Partyzanckiego (SBP) AK „Skała”- miechowskie). Był przekonany, że wysłała go autentyczna organizacja, a tylko przy okazji wykonuje zadania dla MBP. Na początku stycznia 1952r. powrócił do Polski.¹⁸

Wśród przerzuconych dla Monachium byli Stefan Skrzyszowski (po dezercji z wojska ukrywał się pod nazwiskiem Janusza Patery) i Dionizy Soskowski „Zbyszek”, „Józef”. Trafili oni na kurs radiotelegrafistów, na którym uczono też podstaw dywersji. Kierownikiem szkolenia był kapitan AK, cichociemny Stanisław Kolasiński. W nocy z 4 na 5 listopada 1952r. zostali zrzuceni (S. Skrzyszowski, D. Soskowski) na spadochronach z amerykańskiego samolotu, z częściowo polską załogą. Na zrzutowisku przygotowanym w województwie koszalińskim, zostali sprawnie podjęci i przekazani na „meliny” w Radości i Warszawie. Przywieziony przez nich sprzęt i pieniądze zostały podjęte przez „organizację”. Otoczeni przez agentów składali sprawozdania ze szkolenia i przekazywali wiadomości uzyskane na kursie. Obaj skoczkowie zostali aresztowani 6 grudnia 1952r. Pół roku później, po pokazowym procesie (sądził mjr Mieczysław Widaj), w dniu 18 lutego 1953r. zostali skazani na karę śmierci. Wyroki wykonano w dniu 15 maja 1953r. na warszawskim Mokotowie. ¹⁹

Od 1951 r. płk Józef Maciołek, szef Delegatury, w swoich sprawozdaniach do kraju oraz w pismach wewnętrznych zwracał uwagę na bardzo marny poziom raportów, które przychodziły z Polski. Pojawiła się koncepcja, by wysłać do Polski emisariusza Delegatury, który zweryfikuje wartość konspiracyjną organizacji krajowej. Z misją tą miał być wysłany
w grudniu 1952 r. Jerzy Ursyn – Niemcewicz „Witold”. W ramach operacji „ Rybitwa”, amerykańska łódź podwodna miała wysadzić na wybrzeżu w rejonie Koszalina trzyosobową ekipę z „Witoldem” i wziąć na pokład sześciu wysłanników organizacji krajowej. Ponadto wspomniany powyżej skoczek S. Skrzyszowski zwierzył się w tajemnicy M. Strużyńskiemu, którego znał z Monachium, że w rozmowie ze swoimi amerykańskimi instruktorami dowiedział się, iż w Polsce zostaną zrzuceni, poza wiedzą WiN, amerykańscy oficerowie
w celu sprawdzenia, czy organizacja krajowa nie jest prowokacją. ²⁰

Decyzja o zakończeniu operacji „Cezary” miała charakter polityczny i zapadła prawdopodobnie na Kremlu. Z datą 27 grudnia 1952 r. ogłoszono oświadczenie ujawnienia „WiN” podpisane przez rzekomych kierowników organizacji J. Kowalskiego „Kosa”(wcześniej występował jako Rybicki) i S. Sieńki „Wiktora”. W ramach operacji „Cezary” od wiosny 1948 r. do grudnia 1952r. MBP przyjęło m.in. 17 przesłanych z Zachodu radiostacji, ponad milion dolarów i kilkaset kilogramów złota. Ponadto wywiad amerykański dostarczył V komendzie „WiN” tzw. „Plan Wulkan” – plan  zniszczenia węzłów komunikacyjnych i głównych fabryk w Polsce przez WiN na wypadek III wojny światowej oraz tzw. „Plan X” – wytyczne do działania dla podziemia na okres bezpośrednio przedwojenny i czas wojny. Wielu informacji dostarczyły MBP także przedstawicielstwa w innych krajach Delegatury Zagranicznej WiN. Rezultatem prowokacji było przeprowadzenie procesów karnych w stosunku do domniemanych członków WiN–u i przerzuconych z Zachodu agentów, w wyniku których obok kilkudziesięciu zasądzonych kar więzienia zapadło także 15 wyroków śmierci, z których 6 wykonano.

Różnie się potoczyły losy głównych uczestników operacji „Cezary”. H. Wendrowski zakończył karierę jako peerelowski ambasador w Danii. M. Strużyński został w 1957 r. etatowym oficerem SB, a potem literatem, którego książki(pod nazwiskiem Marian Reniak)
o utrwaleniu „władzy ludowej” wydawano w masowych nakładach i nagradzano resortowymi wyróżnieniami. S. Sieńko zmienił imię i nazwisko, i pracował jako dziennikarz – Andrzej Kazimierowicz. Podobnie inni agenci – w swoich środowiskach uchodzili za bohaterów konspiracji, szykanowanych przez organy bezpieczeństwa. Znacznie gorzej powiodło się ich ofiarom. Ci, którzy nie zostali straceni lub nie zmarli w więzieniu, wolność odzyskali po 1956r. W Polsce Ludowej byli obywatelami drugiej kategorii. ²¹

Próbę kontynuacji działalności czwartego ZG WiN podjęła w 1948 r.  niepodległościowa organizacja o nazwie „Kraj”. Jej twórcą był mjr Zenon Sobota „Świda”. Od 1945 r. używał nazwiska Zenon Tomaszewski. Wśród uczestników podziemia niepodległościowego
i badaczy tego okresu, osoba Soboty budzi wiele kontrowersji (bohaterski konspirator, czy agent bezpieki?). Jego ewentualna współpraca z UB nie została dotychczas potwierdzona źródłowo. W czasie wojny był szefem Kedywu Podokręgu AK Rzeszów. Będąc członkiem WiN–u, jednocześnie piastował stanowiska państwowe: najpierw prezydenta Katowic, później starosty Będzina i Zielonej Góry. W marcu 1948 r. Z. Sobota został aresztowany
w Poznaniu (przyczyną zatrzymania mogły być zeznania w/w S. Sieńki). Przewożony
z więzienia poznańskiego do Warszawy namówił konwojenta na krótką wizytę w domu. Tam strażnik został upity, a więzień zbiegł. ²² Od tej pory Sobota działał w podziemiu, budując
i rozbudowując „Kraj”. Organizacja składała się z dwóch pionów: Pierwszy tworzyli „starzy”, byli członkowie AK, drugi „młodzi”, niedawno zaprzysiężeni i nie znani bezpiece działacze. Konspiratorzy działający w siatce „Kraju” przeprowadzili m.in. akcje wykolejenia pociągu towarowego prowadzonego przez NRD–owską załogę (kwiecień 1952 r.) oraz akcje rekwizycyjne na sklepy, poczty i kancelarie adwokackie (w celu zdobycia akt procesów politycznych). Jednak najgłośniejszą akcją wykonaną na rozkaz Z. Soboty było zastrzelenie
w dniu 9 września 1951 r. w Warszawie spikera radiowego Stefana Martyki. Znanego
z oszczerczych i wyjątkowo obrzydliwych audycji Polskiego Radia „Fala 49”, szkalujących AK, polskich działaczy niepodległościowych i demokratyczne państwa zachodnie. UB nie udało się nigdy złapać mjr Z.  Soboty. W dniu 2 lipca 1952 r. został otoczony w Zwierzyńcu koło Zamościa przez siły reżimowe podczas obławy (ukrywał się u Ignacego Kurzępy). Ostrzeliwał się póki nie zabrakło mu amunicji, ostatnią kulą popełnił samobójstwo. Data jego śmierci oznacza koniec ogólnokrajowej zorganizowanej konspiracji.²³   

GENEZA RESORTU BEZPIECZEŃSTWA PUBLICZNEGO
W POLSCE

Potrzebę posiadania organów stojących na straży władzy ludowej polscy komuniści postrzegali od chwili zamysłu o sprawowaniu władzy w powojennej Polsce. Komuniści traktowali ideę przejmowania rządów przede wszystkim jako rozprawę ze starym aparatem państwowym: urzędniczym, wojskowym i policyjnym. Komunistyczne polskie organy bezpieczeństwa tworzone były wg. wzoru sowieckiego NKWD. ²⁴

W styczniu 1944 r. z inicjatywy Józefa Stalina w Moskwie zostało utworzone Centralne Biuro Komunistów Polskich (CBKP). Sekretarzem został Stanisław Radkiewicz. Decyzją CBKP przyszłe kadry bezpieczniackie miały być na początku wyselekcjonowane spośród szeregów armii gen. Zygmunta Berlinga. Prawdopodobnie w lutym 1944 r.
S. Radkiewicz i Eugeniusz Szyr, wytypowali ponad 200 budzących szczególne zaufanie kościuszkowców i wysłali ich do Kujbyszewa, na specjalnie dla nich zorganizowany, przyśpieszony kurs NKWD. Komendantem kujbyszewskiej szkoły był ppłk Dragunow. Wykładano przedmioty ogólne i operacyjne. Naukę zakończono 31 lipca 1944 r. W tym dniu kursantom wystawiono charakterystyki, będące jednocześnie zaświadczeniami o ich przydatności do określonej formy pracy: operacyjnej, agenturalnej bądź śledczej. Zalążek przyszłych kadr bezpieczeństwa był gotowy. Absolwenci wyruszali w drogę powrotną do Polski, do zdobytego przed paroma właśnie dniami Lublina. ²⁵

Wieczorem 20 lipca 1944 r. powstał w Moskwie przy pełnej aprobacie Stalina Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). W jego składzie znalazł się także Resort Bezpieczeństwa Publicznego (później MBP), kierowany przez S. Radkiewicza. Kilka dni później tj. 27 lipca t.r. PKWN  zainstalował się w Lublinie. ²⁶

Po przybyciu do Lublina absolwentów kujbyszewskiego kursu, rozpoczęto na opanowanych przez wojska sowieckie obszarach intensywną organizację terenowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego (UBP). Powstawały UBP w następujących miejscowościach: Lublinie, Białymstoku, Kielcach, Sandomierzu i Rzeszowie. ²⁷

W pierwszych dniach stycznia 1945 r. zaczęły przybywać do Rzeszowa kilkuosobowe grupy funkcjonariuszy, oddelegowanych z Powiatowych Urzędów Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP) z terenu województwa. Ruch ten związany był z planowanym wkrótce  natarciem wojsk sowieckich na froncie i potrzebą przygotowania grup operacyjnych, mających zorganizować aparat bezpieczeństwa na nowo zdobytych terenach. Dla województwa krakowskiego stworzono grupę operacyjną, składającą się z 125 funkcjonariuszy. ²⁸

Pierwszym miastem powiatowym województwa krakowskiego, do którego przybyli funkcjonariusze UB z Rzeszowa – był Tarnów. Dnia 18 stycznia 1945 r. powołano tam do  życia PUBP i Komendę Powiatową Milicji Obywatelskiej (KPMO). Kierownikiem UB
w Tarnowie został alowiec (AL) i ubowiec z Rzeszowszczyzny por. Jan Paduch „Janek”. ²⁹ Komendantem powiatowym MO mianowano ppor. Henryka Drozdowicza. ³⁰

Dopiero 19 stycznia 1945 r. odpowiednia cześć rzeszowskiej grupy operacyjnej
(z PUBP w Dębicy) pojawiła się w Dąbrowie Tarnowskiej . Kierownikiem PUBP został alowiec z miechowskiego i olkuskiego por. Tadeusz Andrusiewicz. Komendantem powiatowym MO mianowano ppor. Zbigniewa Janczaka z Batalionów Chłopskich (BCH). ³¹ W tym okresie wielu członków Stronnictwa Ludowego (SL) z powiatu dąbrowskiego znalazło się w szeregach MO. Bliskie stosunki dąbrowskich milicjantów z lokalną społecznością bardzo szybko stały się przedmiotem krytyki ze strony Komitetu Powiatowego Polskiej Partii Robotniczej (KPPPR). Komuniści donosili, że MO nie wykonuje swoich zadań z powodu braku dyscypliny w wykonywaniu obowiązków. Głównym powodem powyższego stanu była znajomość i bliskie współżycie ze społeczeństwem. Opinia ta kontrastowała z ich oceną działalności UB: bezpieczeństwo pracuje intensywnie i jako takie z ramienia partii zasługuje na uznanie. Wydaje się, że nie bez związku z ową sytuacją była zmiana na stanowisku komendanta powiatowego MO, w kwietniu 1945 r. Na miejsce Janczaka mianowano Ludwika Borowskiego „Ludwika”, byłego dowódcę samodzielnej kompanii Armii Ludowej (AL) „Chyla” z lasów parczewskich na Lubelszczyźnie. ³²

Ludność powiatu dąbrowskiego najczęściej jednoznacznie negatywnie postrzegała działalność przedstawicieli PPR, kierowanych tu na ogół z zupełnie obcych terenów. Negatywny, czy wręcz wrogi stosunek ludności do lubelskiej władzy i jej obraz, jako narzędzia sowieckiej polityki, niejednokrotnie umacniała postawa lokalnych sekretarzy PPR, przybyłych razem z grupami operacyjnymi UB i MO. Zaraz po przyjeździe do Dąbrowy Tarnowskiej grupy operacyjnej z Rzeszowa w mieście ujawniło się kilka osób, będących członkami Komunistycznej Partii Polskiej (KPP) sprzed 1939 r. Oni też stali się pierwszymi członkami PPR na terenie powiatu. Wbrew swoim oczekiwaniom zostali pominięci
w rozdawnictwie urzędów. Wszystkie najważniejsze stanowiska w powiecie, od szefa UB począwszy, a na sekretarzu powiatowym PPR (został nim Kazimierz Śmiech) i jego następcy skończywszy, objęli przybysze z Rzeszowa. Swemu niezadowoleniu byli członkowie KPP dali wyraz w sprawozdaniu do Komitetu Wojewódzkiego (KW) PPR w Krakowie z 4 sierpnia 1945 r. (zatytułowali je: „Przyczyny zła”). Sekretarzowi powiatowemu K. Śmiechowi zarzucali, że najczęściej przebywał w sowieckiej komendzie wojennej, często się upijał
i zmuszał z pistoletem w ręku miejscową inteligencję do wpisywania się do partii. Poza tym podczas wieców PPR, przedstawiał partię w takim „naświetleniu”, że jej szeregi zaczęli zasilać koniunkturaliści i karierowicze. Ponadto często po pijanemu strzelał z pistoletu na ulicy wykrzykując jednocześnie, że marzeniem partii jest stworzyć z Polski siedemnastą republikę Związku Sowieckiego. Takie postępowanie założycieli partii, w rozumowaniu sygnatariuszy listu, powodowało negatywne ustosunkowanie się społeczeństwa powiatu do niej (PRR).³³

ZARYS HISTORII OBWODU AK DĄBROWA TARNOWSKA „DRUKARNIA” I SYTUACJA JEGO CZŁONKÓW W 1945 ROKU

Powiat dąbrowski w strukturze AK, występujący jako obwód na początku okupacji posiadał kryptonim „Drewniaki”, od 1943 r. „Drukarnia”. Wchodził w skład Okręgu AK Kraków „Kania”, Inspektoratu AK Tarnów „Tama”. Dąbrowski obwód ZWZ –AK utworzył w 1940 r. kpt. Władysław Kabat „Brzechwa”. Był dowódca „Drukarni” do kwietnia 1943 r. Kolejnym dowódcą obwodu był kpt. Zbigniew Rogawski „Młot”, „Baca”. Funkcję te pełnił do grudnia 1944 r. Ostatnim dowódcą dąbrowskiego obwodu został w grudniu 1944 r.
 kpt. Franciszek Wiatr „Duch”. Dowodził „Drukarnią” do momentu rozwiązania AK
w styczniu 1945 r. Obwód „Drukarnia” składał się z siedmiu placówek: Dąbrowa Tarnowska – Radgoszcz „Danuta”; Gręboszów „Genowefa”; Mędrzechów – Bolesław „Malwina”; Radłów „ Rozalia”; Szczucin „Stanisława”; Wietrzychowice „Wiesława”; Żabno – Otfinów „Zofia”. W szczytowym okresie rozwoju tj. w 1944 r. obwód dąbrowski liczył około 1900 żołnierzy zorganizowanych w 25 plutonach.³⁴

W początkowym okresie działalności drużyny dywersyjne z poszczególnych placówek obwodu niszczyły spisy ludności w gminach i wykazy kontygentowe, likwidowały bimbrownie, demolowały mleczarnie, karały chłostą donosicieli i kolaborantów. Na początku 1944 r. w ramach akcji likwidacji kolaborantów określonej kryptonimem „Kośba” zostali zlikwidowani konfidenci w Bolesławiu, Mędrzechowie i Wietrzychowicach. Wiosną 1944 r. żołnierze z placówki „Danuta” pod dowództwem ppor. Stanisława Węgla „Janusza” rozbili więzienie niemieckie w Dąbrowie Tarnowskiej, uwalniając z niego ok. 40 więźniów. Pod koniec lipca żołnierze z placówki „Genowefa” stoczyli walkę z oddziałem nacjonalistów ukraińskich (Kosaken – Schuma – Batalion) w Ujściu Jezuickim koło przeprawy przez Dunajec. W odwecie Ukraińcy zamordowali kilkunastu mieszkańców i spalili wiele zabudowań w/w wsi.

W obszarze operacyjnym obwodu „Drukarnia” odbyły się dwie akcje „Mostowe”
w następujących terminach: akcja II „Most” – 29 maja 1944 r. ; akcja III „Most” – 25/26 lipca 1944 r. Lądowiska alianckich samolotów w rejonie miejscowości Wał Ruda – Jadowniki Mokre ubezpieczali m. in. żołnierze obwodu „Drukarnia”. Pod koniec lata 1944 r. przeszkodzono Niemcom w wywiezieniu kilkuset sztuk bydła z majątku barona Feliksa Konopki w Brniu. Z rozkazu Powiatowego Delegata Rządu Stanisława Klimczaka „Żelaznego” bydło zostało przeprowadzone do folwarku w Podlesiu, gdzie zostało rozdane biedniejszym chłopom z Wólki Grądzkiej i Mędrzechowskiej. W ramach akcji „Burza” obwód „Drukarnia” wystawił batalion podziemnego wojska, który miał iść na pomoc powstańczej Warszawie. Jednak ze względu na brak realnych możliwości dotarcia do stolicy oraz małej ilości broni, żołnierze skoncentrowani w rejonie lasów mędrzechowskich powrócili do swoich miejsc zamieszkania.³⁵

Po zainstalowaniu się w Dąbrowie Tarnowskiej, UB i MO w styczniu 1945 r. nastąpiły masowe aresztowania wyróżniających się oficerów, podoficerów i żołnierzy AK. Pod koniec kwietnia 1945 r. w więzieniu dąbrowskim, które znajdowało się przy obecnym gmachu Sądu Rejonowego przy ulicy Grunwaldzkiej, przebywało ok. 80 ludzi, wobec których istniała groźba wywiezienia do Rosji. Celem ratowania przed wywózką więźniów postanowiono uwolnić ich siłą. Taka decyzja zapadła na szczeblu b. Komendy Obwodu AK „Drukarnia”. Więzienie było strzeżone przez dobrze uzbrojonych funkcjonariuszy UB i MO. Po opracowaniu szczegółowego planu taktycznego, termin akcji wyznaczono ostatecznie na dzień 8 maja 1945 r. późnym wieczorem. Oddział uderzeniowy składał się z dobrze uzbrojonych i wyszkolonych żołnierzy z placówek „Stanisława”, „Danuta” i „Malwina”. Liczył około 50 ludzi. Miejscem zgrupowania był park nieopodal więzienia.

Dowódcą akcji był Wojciech Dynak „Dymus” ze Smęgorzowa. Podzielił on oddział na dwie grupy : pierwsza – bezpośrednio atakującą więzienie i druga – ubezpieczająca (od stron miejsc zakwaterowania UB i MO). Kiedy pierwsza grupa podjęła próbę sforsowania więziennego muru, strażnicy otworzyli ogień. Doszło do kilkunastominutowej walki,
w trakcie której został ranny były żołnierz AK Stefan Surowiec „Sosna”. Zmarł 12 maja 1945. Po obrzuceniu więziennego dziedzińca granatami ubowcy poddali się, wpuścili atakujących do środka, złożyli broń i pootwierali cele. „Dymus” zarządził zbiórkę około
80 wypuszczonych więźniów, którzy wraz z oddziałem odmaszerowali do lasu koło miejscowości Oleśnica. Dopiero tam każdy mógł decydować o sobie. Cała akcja trwała około 2 godzin. Po jej zakończeniu oddział został rozwiązany i rozpuszczony do domów. ³⁶

Wśród uwolnionych akowców z kadry dowódczej b. Obwodu AK „Drukarnia” znaleźli się: Krzysztof Sroczyński, Stanisław Chwałek, Ludwik Ryczek, Kazimierz Seweryn, Stefan Poliński, Tadeusz Krasnodębski, Eugeniusz Kotra, Stanisław Węgiel, Marcin Dzięgiel, Jan Orszulak i wielu innych.³⁷ W tym czasie na terenie powiatu dąbrowskiego nie powstały jeszcze zorganizowane struktury podziemia poakowskiego. Przypadki czynnego zwalczania nowej władzy były sporadyczne. Można raczej mówić o jakiejś lokalnej formie zbrojnej samoobrony wobec działań bezpieki i NKWD. Rozbicie więzienia w Dąbrowie było przykładem takiej właśnie samoobrony (z wykorzystaniem wciąż istniejących kontaktów konspiracyjno – towarzyskich), podjętych w imię ratowania życia kolegów, gdy inne środki zawiodły. 

STRUKTURY OKRĘGU KRAKOWSKIEGO WiN

Okręg Krakowski WiN obejmował teren województwa krakowskiego w starych granicach administracyjnych (przed 1975 r.) i wchodził w skład Obszaru Południowego
WiN. W budowanych na bazie AK – „Nie” – DSZ strukturach Okręgu Kraków WiN znalazły się trzy rejony, obejmujące kilka rad, odpowiadających obszarom poszczególnych powiatów.
1. Rejon Wschodni WiN – Rady: Tarnów, Dabrowa Tarnowska, Brzesko, Bochnia.
2. Rejon Południowy WiN – Rady: Nowy Sącz, Nowy Targ, Wadowice, Biała, Żywiec.
3. Rejon Krakowski WiN: Rady działające na terenie Krakowa oraz Rada Olkusz.
Okręg Krakowski WiN posiadał następujące kryptonimy: „Skała”, „Firma Śmiechowski”, „Spółdzielnia Pracy”, „Jedność”, „Krystyna”, „Organizacja przedsiębiorstw”. Jego prezesami kolejno byli: ppłk Łukasz Ciepliński „Ostrowski” (wrzesień 1945 – styczeń 1946),
mjr Wojciech Szczepański „Teofil” (luty 1946 – styczeń 1947), p.o. Józefa Petriczek „Wilejka” (styczeń – październik 1947), ppor. Mieczysław Huchla „Michalski” (październik 1947 – kwiecień 1948). Okręg Kraków WiN nie miał podporządkowanych mu oddziałów partyzanckich, podejmował i utrzymywał kontakty z lokalnymi dowódcami. Struktury WiN
w woj. krakowskim faktycznie istniały do kwietnia 1948 r., kiedy aresztowano ostatniego prezesa Okręgu Kraków Mieczysława Huchlę.³⁸

INSPEKTORAT TARNOWSKI BRYGAD WYWIADOWCZYCH KRYP. „HETMAN”

Działalność Brygad Wywiadowczych (BW) nie jest szerzej znana w literaturze historycznej. Tymczasem Brygady swym rodowodem sięgają początków PPP, a sama ich nazwa nawiązuje do działalności pionu politycznego (tzw. defensywy) Policji Państwowej (PP) w II RP. Do zadań tych służb należało przede wszystkim : śledzenie wszelkich przejawów życia politycznego, społecznego, narodowościowego i zawodowego, o ile zagrażało ustrojowi lub bezpieczeństwu RP i informowanie o tym władz. Inwigilacji podlegli przede wszystkim komuniści i mniejszości narodowe, a także legalne stronnictwa polityczne oraz środowiska zawodowe. Pomocą w realizacji tych zadań służył także kontrwywiad wojskowy Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, a później Sztab Generalny WP. ³⁹

Jak już wspominano, geneza BW sięga początków konspiracyjnej administracji. Zostały utworzone w jesieni 1941 r. w ramach wywiadu AK przejmowane kolejno były przez „Nie”. DSZ i WiN. Na czele struktur BW stał Edward Bzymek – Strzałkowski „Grudzień”.⁴⁰

Działające na terenie południowej Polski BW były w latach 1945-1946 zorganizowane w trzech okręgach (krakowskim, rzeszowskim i śląsko – dąbrowskim), które z kolei dzieliły się na inspektoraty, obejmujące swoim zasięgiem kilka powiatów. Inspektorat Tarnowski krypt. „Hetman”  był jednym z trzech, które wchodziły w skład Okręgu Krakowskiego BW, kierowanego osobiście przez E. Bzymka – Strzałkowskiego. Został zorganizowany w 1944r. przez przybyłego z Lwowa oficera wywiadu AK Pawła Wieczorka „Pawła”, używającego konspiracyjnego nazwiska Paweł Lewandowski. W czerwcu 1945r. , po przeniesieniu Wieczorka na stanowisko szefa kontrwywiadu Okręgu Krakowskiego BW, jego miejsce zajął Józef Ciastoń „Rolnik”, używający konspiracyjnego nazwiska Zbigniew Kowalski. Po jego aresztowaniu 4 grudnia 1945 r. funkcję tę objął Tytus Semenow „Gordon”, który pełnił ją do lata 1946 r., po czym, zagrożony aresztowaniem, zerwał kontakty organizacyjne i zaprzestał działalności konspiracyjnej.

W skład inspektoratu wchodziło sześć obwodów BW (Tarnów, Limanowa, Brzesko, Nowy Sącz, Dąbrowa Tarnowska i Bochnia), odpowiadających swym zasięgiem poszczególnym powiatom.⁴¹     

OBWÓD BW DĄBROWA TARNOWSKA

Stosunkowo niewiele wiadomo na temat funkcjonowania sieci BW w powiecie dąbrowskim. Jak się wydaje, obwód ten, od marca 1946 r. kierowany przez Józefa Banka „Cichego”, był prawdopodobnie w stadium organizacji.⁴²

Po referendum w 1946r. nastąpił kres działalności BW. Pomimo instrukcyjnego przestrzegania zasad konspiracji, funkcjonariuszom UB udało się zinfiltrować agenturalnie komórki BW. W sierpniu 1946r. nastąpiło uderzenie  w centralę BW. W dniu 22 sierpnia
w Krakowie został aresztowany E. Bzymek – Strzałkowski i jego najbliżsi współpracownicy. Do końca miesiąca zostały rozbite także okręgi BW: rzeszowski i górnośląski. Tych wywiadowców i współpracowników BW, którym udało się uniknąć wówczas aresztowania, bezpieka ścigała i wyłapywała aż do roku 1950.⁴³

REJON WSCHODNI OKRĘGU KRAKOWSKIEGO WiN KRYP. „SZTUCZNE NAWOZY”, „WODOSPAD”

Rejon był budowany na bazie istniejącego w czasie okupacji niemieckiej Inspektoratu AK Tarnów podporządkowanego Komendzie Okręgu AK Kraków. W skład inspektoratu wchodziły trzy obwody: Tarnów, Dąbrowa Tarnowska i Brzesko. W WiN zachowano powyższą akowską strukturę organizacyjną, a jedną modyfikację przeprowadzono w lipcu 1946r., podporządkowując Rejonowi Wschodniemu powiat bocheński, który w strukturach AK wchodził, jako Obwód AK Bochnia, w skład Inspektoratu AK Kraków.⁴⁴

Od lipca 1942 r. na czele Inspektoratu AK Tarnów stał mjr / ppłk Stefan Musiałek „Łowicki”. W czasie akcji „Burza” dowodził odtwarzanym przez Inspektorat AK Tarnów
16 pp AK. Po wojnie, od jesieni 1945 r. do listopada 1946 r., był prezesem Śląsko – Dąbrowskiego Okręgu WiN. Aresztowany przez UB przez kilka lat przebywał w więzieniu. Po zwolnieniu zamieszkał w Rzeszowie, gdzie zmarł w 1986r. ⁴⁵

Inspektorami Rejonu Wschodniego krypt. „Nawozy Sztuczne” (w momencie utworzenia – 1945 r.), od 1947 r. krypt. „Wodospad” kolejno byli: Zbigniew Rogawski „Baca”, „Oborski” (grudzień 1945 – luty 1946), por. Władysław Kowal „Sanecki” (czerwiec 1946 – VIII 1947), p.o. por. rez. Stefan Wojtarowicz „Wojciechowski” (październik
– grudzień 1947).⁴⁶

RADA WiN DĄBROWA TARNOWSKA KRYPT. „SPÓŁDZIELNIA NR5”, „ROZDZIELNIA NR9”

(w Okręgu Krakowskim WiN krypt. „Spółdzielnia” oznaczał organizacje powiatowe, natomiast krypt. „Rozdzielnia” struktury gminne WiN, działające w ramach tzw. sieci terenowej).

Od  1945 r. WiN posiadał także swoją komórkę w powiecie dąbrowskim. Kierował nią najprawdopodobniej kpt. Zbigniew Rogawski „Tomek” (używał w tym czasie nazwiska konspiracyjnego Tadeusz Czarnecki), pełniący jednocześnie funkcję zwierzchnika struktur poakowskich dawnego Inspektoratu AK Tarnów. Obawiając się dekonspiracji, Rogawski od początku 1946 r. zabiegał o zwolnienie go z funkcji kierownika struktur tarnowskich WiN, chciał się przenieść na Górny Śląsk i podjąć działalność w strukturach kierowanych przez ppłka Stefana Musiałka „Łowickiego”. Zarząd Okręgu Krakowskiego WiN zaakceptował prośbę Rogawskiego. Przed swoim wyjazdem wyznaczył on na stanowisko kierownika Rady WiN Dąbrowa Tarnowska chor. Jana Woźnego „Burzę” (kwiecień – październik 1946 r.). ⁴⁷ Po aresztowaniu „Burzy” kolejno kierownikami Rady w Dąbrowie byli : kpt. cz. w. Emil Kozioł „Juhas” (listopad 1946 – kwiecień 1947 ) i st. sierż. / chor. Stanisław Chrabąszcz „Sroka” (maj – sierpień 1948).

W strukturze organizacyjnej Rady Powiatowej WiN w Dąbrowie Tarnowskiej utworzono 3 Rejony i 10 Placówek gminnych.

Rejon I obejmował placówki: Dąbrowa Tarnowska (miasto i gmina), Mędrzechów, Szczucin. Kierownik Rejonu – plut. Piotr Prażuch „Pietrek”.

Rejon II obejmował placówki: Gręboszów, Otfinów, Żabno. Kierownik Rejonu
– plut. Władysław Witkowski „Włodek”

Rejon III obejmował placówki: Wietrzychowice, Radłów, Szczurowa. Kierownik Rejonu
– Jan Pęcak „Rymski”.

Placówki WiN:          
Dąbrowa Tarnowska miasto, krypt. „KG – 1”. Kierownicy – kpt. Jan Kowal, Jan Gałoński „Cygan”. Gręboszów, krypt. „KG – 2”. Kierownik Stanisław Biskup „Gniewosz”. Otfinów, krypt. „KG – 3”. Kierownik – Franciszek Trela „Czarny. Żabno, krypt. „KG – 4”.
 Kierownicy – Tadeusz Musiał „Zarys”, Józef Tylmanowski „KG – 7”. Wietrzychowice, krypt. „KG – 5”. Kierownicy – kpt. Emil Kozioł „Juhas”, Franciszek Wojciechowski „Zwinny”. Mędrzechów, krypt. „KG-6”. Kierownik – Piotr Prażuch „Pietrek”. Bolesław, krypt. „KG – 7” (bez obsady kadrowej). Szczucin, krypt. „KG – 8”. Kierownik
– kpr. Władysław Filipski „Gałązka”. Radgoszcz, krypt. „KG – 9” (bez obsady kadrowej). Dąbrowa Tarnowska gmina, krypt. „KG – 10”. Kierownicy – kpt. Jan Kowal, Jan Gałoński „Cygan”. ⁴⁸

Prawdopodobnie od jesieni 1945 r. Radzie WiN Dąbrowa Tarnowska był przyporządkowany również działający do czerwca t.r. poakowski oddział dywersyjny zwany „Armią Wyzwoleńczą”, dowodzony kolejno przez: Romana Horodyńskiego „Jastrzębia” (do 1946), Władysława Pudełka „Zbroję” (do 1947) i Józefa Jachimka „Stalina” (do 1948). We wrześniu 1946 r. oddział usamodzielnił się i kontynuował działalność do początku 1949 r.
W różnych okresach stan oddziału wynosił ok. 20 żołnierzy.⁴⁹

Pierwsze aresztowania dotknęły Inspektorat Tarnowski BW w grudniu 1945 r., nie spowodowało to jednak dezorganizacji BW. W konsekwencji działań operacyjno  
– agenturalnych UB w sierpniu i wrześniu 1946 r. rozbito tarnowską sieć BW. Aresztowano m.in. kierownika BW na powiat Dąbrowa Tarnowska Józefa Banka „Cichego”
(11 sierpnia). ⁵⁰ Powyższe zatrzymania nie miały wpływu na funkcjonowanie sieci terenowej Rejonu Wschodniego WiN.

Dla rozbicia struktur tarnowskiego WiN decydujące znaczenie miało nawiązanie
z własnej inicjatywy współpracy z bezpieką przez kierownika Rady WiN Brzesko Erwina Mojżeszka „Ossendowskiego”. We wrześniu 1946 r. został on agentem WUBP w Krakowie
i pod pseudonimem „Baca” miał dostarczać informacji o kierownictwie rejonu (inspektoratu). Działalność agenturalna „Bacy” doprowadziła do aresztowania na przełomie roku 1946 i 1947 działaczy WiN powiatu dąbrowskiego, mianowicie: Jana Woźnego, Ludwika Ryczka, Jana Gałońskiego i Piotra Prażucha. ⁵¹

Amnestia z 22 lutego 1947 r. spowodowała dalsze osłabienie WiN. W powiecie dąbrowskim ujawnili się: Tadeusz Musiał, Władysław Witkowski, Jan Pęcak, Józef Tomal, Franciszek Trela, Jan Woźniczka, Emil Kozioł i Stanisław Biskup (większość z nich wkrótce została aresztowana). ⁵²

Najwybitniejszym działaczem Regionu Wschodniego WiN był Józef Zabrzeski „Przygodzki”. W latach 1941 – 1945 pełnił funkcję szefa ekspozytury Wywiadu Wojskowego krypt. „Północ”, „222 g” Okręgu AK Kraków. Okresowo kierował Radą WiN Tarnów.
Z zawodu był nauczycielem. Miał doktorat z prawa i filozofii. Znał języki obce (francuski, angielski, rosyjski, niemiecki). Wiosną 1947 r. Zabrzeski ujawnił się jako żołnierz AK
i działacz WiN w PUBP w Tarnowie. Na początku lipca 1947 r. ubowcy podjęli nieudaną próbę zaaresztowania Zabrzeskiego, który od tej pory zmuszony był się ukrywać pod konspiracyjnym nazwiskiem Stanisława Chodzyńskiego. ⁵³ Przez kilkanaście dni ukrywał się na terenie powiatu dąbrowskiego w mieszkaniu Ireneusza Rakowskiego ówczesnego kierownika Szkoły Podstawowej w Skrzynce. Za pomoc udzieloną Zabrzeskiemu, Rakowski został aresztowany przez PUBP w Dąbrowie Tarnowskiej w dniu 10 lutego 1949 r. Następnie został przewieziony do więzienia Montelupich w Krakowie. Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego (WSR) w Krakowie z dnia 20 października 1949 r., został skazany na 5 lat pozbawienia wolości i utratę praw publicznych i obywatelskich na okres trzech lat. Karę odbywał w więzieniu we Wronkach. Wolność odzyskał 15 lutego 1954 r. W 1994 r. Sąd Najwyższy RP unieważnił wyrok i zrehabilitował I. Rakowskiego. Zmarł w Szczucinie
8 sierpnia 2002r. ⁵⁴

Ukrywający się Zabrzeski nawiązał kontakt organizacyjny z W. Kowalem „Saneckim” (inspektor Rejonu Wschodniego WiN), który nakazał mu powrót do działalności konspiracyjnej i odbudowę szkieletowej sieci wywiadowczej w powiatach tarnowskim
i dąbrowskim oraz stopnickim i buskim (województwo kieleckie).

Trudności kadrowe skłoniły w 1947 r. kierownictwo WiN do podjęcia próby przekształcenia organizacji w ruch o charakterze konsolidacyjnym, organizującym rozproszone środowiska i grupy niepodległościowe do dalszej walki konspiracyjnej. Latem 1947 r. przesłano do sieci terenowej WiN w formie ankiety dokument zatytułowany „Kwestionariusz programowy Ruchu (Program na okres jawnej działalności”). Na podstawie tego kwestionariusza działacze WiN mieli sporządzić własne projekty programu i deklaracji ideowo – politycznej, a także zaproponować oficjalną nazwę dla tworzonej organizacji. Jest wysoce prawdopodobne, że Zabrzeski był autorem artykułów (odpowiedzi), m. in. „Prawdziwe oblicze amnestii”, „Projekt nowej konstytucji w luźnych uwagach”
i „Spółdzielczość Samopomocy Chłopskiej”. W lutym 1948 r. Zabrzeski sporządził na podstawie wspomnianej powyżej ankiety (przygotowanej w 1947 r. przez ZG WiN) – projekt przekształcenia Zrzeszenia w nową organizację o nazwie Służba Wolnej Polsce (SWP).

W latach 1947 – 1948 do najbliższych współpracowników J. Zabrzeskiego należeli kierownicy siatek informacyjnych: Franciszek Małecki „Luśnia” (Lisia Góra), Józef Mróz „Mirski” (Klikowa), Stanisław Pytko „Chrzanowski” (Pacanów – powiat Stopnica) oraz Stanisław Chrabąszcz „Sroka” (ostatni kierownik Rady WiN Dąbrowa Tarnowska). Siatka ta –   znana w literaturze przedmiotu jako organizacja SWP – funkcjonowała do jesieni 1948r., przekazując informacje o sytuacji społeczno – politycznej na pograniczu województw krakowskiego i kieleckiego ukrywającemu się W. Kowalowi „Saneckiemu”, który już od sierpnia 1947 r. nie utrzymywał kontaktu z kierownictwem Okręgu Krakowskiego WiN. ⁵⁵

W skutek intensywnych czynności operacyjno – śledczych WUBP w Krakowie dnia 19 listopada 1948 r. w Biechowie (powiat Busko Zdrój), został aresztowany J. Zabrzeski „Przygodzki”. Wielogodzinne przesłuchiwanie operatywne (tortury fizyczne i psychiczne) Zabrzeskiego, dało UB informacje, które doprowadziły do aresztowań działaczy struktur SWP. Dnia 1 grudnia 1948 r. zostali aresztowani m. in. z powiatu dąbrowskiego: Mieczysław Magiera „Dąb” (zastępca kierownika Rady WiN Dabrowa Tarnowska) i Jan
Czekaj„Kiliński”.⁵⁶ Na podstawie uzyskiwanych w czasie przesłuchań zatrzymanych
i wiadomości agenturalnych, w dniu 7 lutego 1949 r. funkcjonariusze WUPB w Tarnowie aresztowali ostatniego kierownika Rady WiN – SWP Stanisława Chrabąszcza „Srokę. ⁵⁷

Aresztowanie J. Zabrzeskiego i rozbicie przez UB struktur sieci SWP zakończyło dzieje zorganizowanej konspiracji poakowskiej w regionie tarnowskim.

PRÓBA PODSUMOWANIA

W zwalczaniu podziemia niepodległościowego na terenie powiatu dąbrowskiego
w latach 1945 – 1956 po stronie przeciwnej (funkcjonariusze UB, MO, pracownicy aparatu partyjnego) polegli: Tadeusz Baran, Michał Boberek, Władysław Dryła, Jan Kołodziej, Andrzej Kowalski, Wojciech Kryca, Tomasz Ogara, Kazimierz Podosek, Rafał Tondryk, Mieczysław Tracz, Konstanty Wierciak i Józef Zaród.⁵⁸

Jak już wspominano członków AK i WiN w Polsce Ludowej spotkały różne formy represji (wyroki śmierci, wieloletnie więzienie, zsyłki). Nie inaczej było w powiecie dąbrowskim. Twórca i pierwszy dowódca Obwodu AK Dąbrowa Tarnowska „Drukarnia”
kpt. W. Kabat „Brzechwa” (po wojnie w ludowym Wojsku Polskim), był podejrzewany przez Informację Wojskową o przynależność do Narodowych Sił Zbrojnych w 1940 r. Podejrzenia te doprowadziły do jego aresztowania i wielomiesięcznego uwięzienia. W wyniku urazów odniesionych w czasie śledztwa amputowano mu obie nogi.⁵⁹

Za działalność w okresie okupacji niemieckiej z placówki AK „Malwina” (Bolesław, Mędrzechów) m. in. zostali aresztowani i skazani: Stanisław Chwałek (12), Mieczysław Skowyra (10), Jan Socha (6), Jan Szlosek (6) i Ludwik Włoch (6) – liczba w nawiasie informuje o wysokości wyroku w latach. ⁶⁰

Uczestnicy rozbicia więzienia dąbrowskiego w maju 1945 r. W. Dynak i W. Kowal na skutek denucjacji zostali aresztowani przez PUBP w Dąbrowie tarnowskiej we wrzesniu t.r. Sądzeni byli przez WSR w Krakowie wiosną 1946 r. Za udział w akcji na więzienie,
W. Dynak został skazany na 17 lat pozbawienia wolności z utratą praw obywatelskich,
a W. Kowal na 10 lat pozbawienia wolności z utratą praw obywatelskich. W. Kowal po odsiedzeniu pięciu miesięcy w śledztwie, po rozprawie sądowej wyszedł na wolność, korzystając z pierwszej amnestii z dnia 2 sierpnia 1945 r., która obejmowała kary do lat dziesięciu. Natomiast W. Dynak odbył karę półtora roku więzienia i wyszedł na wolność korzystając z drugiej amnestii z 22 lutego 1947 r.⁶¹

Powojenne represje dotknęły boleśnie również wielu działaczy WiN z powiatu dąbrowskiego. Byli oni zatrzymywani przez funkcjonariuszy PUBP z Dąbrowy Tarnowskiej
i Tarnowa lub WUBP w Krakowie. Sądził ich natomiast WSR w Krakowie. Na szczęście nie było wyroków śmierci. Autor niniejszego artykułu dotarł do niektórych orzeczeń sądowych sądzonych osób, których nazwiska są przytaczane w jego treści.

J. Zabrzeski – aresztowany 18 listopada 1948 r. WSR w Krakowie, w dniu 10 czerwca 1949 r. skazał go na dożywotnie więzienie, po odwołaniu się od wyroku, karę złagodzono mu do 15 lat więzienia. Został zwolniony z więzienia na mocy amnestii w dniu
4 sierpnia 1956 r. J. Woźny – aresztowany 3 października 1946 r. WSR w Krakowie
w dniu 17 marca 1948 r. skazał go na 5 lat więzienia i utratę praw publicznych i honorowych na 2 lata. Po wyjściu z więzienia pracował jako magazynier. E. Kozioł – aresztowany
5 listopada 1947 r. WSR w Krakowie skazał go na 2 lata więzienia. S. Chrabąszcz – aresztowany w dniu 17 lutego 1949 r. WSR w Krakowie w dniu 30 maja 1949 r. skazał go na 12 lat więzienia i utratę praw publicznych i honorowych na 5 lat. Pomimo wniesionej rewizji wyroku Najwyższy Sąd Wojskowy (NWS) z 25 października 1949 r. postanowił skargę rewizyjną pozostawić bez uwzględnienia. Został warunkowo zwolniony z więzienia 6 marca 1955 r. (kara mu się kończyła dopiero 7 lutego 1961 r.). M. Magiera – aresztowany w dniu
6 grudnia 1948 r. WSR w Krakowie 30 maja 1949 r. skazał go na 7 lat więzienia i utratę praw publicznych i honorowych na 4 lata. NSW dnia 25 października 1949 r. postanowił skargę rewizyjną pozostawić bez uwzględnienia. Zwolniony z więzienia 6 grudnia 1955 r. P. Prażuch
– aresztowany w dniu 9 stycznia 1947 r. WSR w Krakowie dnia 27 lutego t.r. skazał go na
5 lat więzienia, uratę praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na 2 lata oraz przepadek mienia na rzecz skarbu państwa. W. Filipski – aresztowany 17 lutego 1949 r. WSR
w Krakowie w dniu 30 maja t.r. skazał go na 6 lat pozbawienia wolności i utratę praw publicznych przez 3 lata. NSW z dnia 25 października 1949 r. postanowił skargę rewizyjną pozostawić bez uwzględnienia. Wniosek Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Krakowie
z 25 kwietnia 1952 r. o warunkowe zwolnienie został uwzględniony. Został zwolniony
z więzienia 6 maja 1952 r.⁶²

Czas pokazał, że ani fizyczny terror ze strony komunistów, ani też posługiwanie się przez nich obłudą i fałszerstwem nie zdołały przekreślić ideałów winowskiej konspiracji. Jej celem- jak głosił dokument – było przecież: „Utrzymywanie wiary w lepsze jutro Polski
w duchu walki o niepodległość, niedopuszczenie do moralnego upadku oraz szerzenie niewiary w trwałość obecnej (komunistycznej) rzeczywistości”.⁶³